Bolivia |
2024-03-04
Bron: Misión Verdad 3 mrt 2024 (ES) 
orinocotribune 4 maart 2024 (EN) ~~~

Evo Morales en Luis Arce zijn verwikkeld in een suïcidale strijd om het leiderschap van wat eens een solide en grotendeels onbesmet proces was. Beide leiders begonnen afstand van elkaar te nemen toen de reeks institutionele acties die leidden tot de gerechtelijke vervolging van hoofdrolspelers in de coup van 2019, namelijk Jeanine Áñez en Luis Fernando Camacho, was afgerond.

Het Boliviaanse politieke landschap is vervormd geraakt omdat Áñez en Camacho de zichtbare politieke figuren van de Boliviaanse oppositie waren. Hun proces en veroordeling resulteerden in een crisis van leiderschap en visie bij de tegenstanders van het “veranderingsproces”.

Ondertussen is Carlos Mesa (voormalig presidentskandidaat en de meestgestemde oppositiefiguur in 2019) uit de politiek verdwenen, zozeer zelfs dat hij zijn achterban is kwijtgeraakt. Om het in vergelijkende termen met Venezuela te zeggen, Mesa is het politieke equivalent van Henrique Capriles, zij het met een veel snellere aftakeling van zijn leiderschap.

De regerende partij, Movement Towards Socialism (MAS), leek toen het politieke landschap opnieuw in te richten. Het proces om de oppositie te vernietigen (post-coup effect) bleek zeer effectief en vertaalde zich in een plotseling gevoel van afgenomen dreiging jegens de revolutionaire krachten. Het rampzalige beheer van de pandemie door extreemrechtse politici, naast inefficiëntie, corruptie en sociale onderdrukking, droeg bij aan deze verzwakking.

De initiële impuls voor het herstel van de democratie, de terugkeer van links aan de macht en de verzwakking van de oppositie creëerden een gunstig scenario dat de aspiraties van Evo Morales voor een triomfantelijke terugkeer naar het presidentschap aanmoedigde.

Persoonlijkheden die betrokken zijn bij het Boliviaanse veranderingsproces, waaronder Morales, lieten doorschemeren dat de benoeming van Arce als kandidaat was overeengekomen op basis van de vooronderstelling dat hij een overgangsfiguur zou zijn tussen de politieke cyclus van de staatsgreep en de herinvoering van de democratie. Volgens deze vooronderstelling zou het eindresultaat van het proces Morales terugbrengen naar een nieuw mandaat, aangezien zijn verkiezing tot president in 2019 werd afgebroken door de staatsgreep. Maar Arce lijkt te zijn afgeweken van die vermeende overeenkomst.

Sinds 2022 heeft Morales een verhaal ontwikkeld dat kritisch is over de “hervormingsgezinde” tendensen in de regering-Arce. Vervolgens heeft het geschil geleidelijk de drempel overschreden van een organische verdeeldheid in MAS en haar constituerende organen.

In tegenstelling tot de traditionele partijen in Latijns-Amerika is de organisatie van MAS gebaseerd op de samenwerking van verschillende politieke organen die “sociale bewegingen” worden genoemd en die ofwel een bepaald gebied ofwel een economische sector vertegenwoordigen. Het zijn echter de groepen die economische sectoren vertegenwoordigen die overheersen op het gebied van beslissingen, organisatie, mobilisatie, agitatie en andere processen die typerend zijn voor partijorganisatie.

Arce en Morales hebben het moeilijk gehad om hun tegenstellingen in het openbaar op te lossen en beschuldigen elkaar vaak van het schenden van afspraken. Arce heeft Morales de “belangrijkste tegenstander” van zijn regering genoemd. In november 2023 publiceerde het Centrum voor Latijns-Amerikaanse Geopolitieke Studies (CELAG) een enquête waarin de mening van de Bolivianen over verschillende onderwerpen werd geanalyseerd. Wat betreft het “belangrijkste politieke probleem in de nabije toekomst”, gaf 42,8% van de ondervraagden aan dat dit de confrontatie tussen Evo Morales en Luis Arce is, terwijl 21,5% corruptie en drugshandel als het belangrijkste probleem in de nabije toekomst beschouwde.

Het geschil tussen de twee leiders is de centrale gebeurtenis in de politiek van het land en de verdringing van de oppositie tot een minimale verschijning in de nationale dynamiek heeft Morales tot hoofdrolspeler gemaakt. Deze tirade wordt op grote schaal uitgebuit door de traditionele media, waarvan de overgrote meerderheid in handen is van conservatieve en rechtse groeperingen. Het komt de usual suspects duidelijk goed uit om Morales als de belangrijkste antagonist te beschouwen.

Het komt de usual suspects duidelijk goed uit om Morales als de belangrijkste antagonist te beschouwen.

Deze situatie werd ongunstig voor Morales op 30 december 2023, toen het Hooggerechtshof van Bolivia onbeperkte herverkiezing van de president verbood en de maximale termijn nogmaals vaststelde op twee termijnen. Hierdoor worden de aspiraties van Morales tenietgedaan en wordt zijn kandidatuur gediskwalificeerd.

De ernst van deze aankondiging gaat verder dan de schade voor Morales. De uitspraak verzwakt ook de politieke basis waarop Morales vertrouwde tijdens de verkiezingen van 2019. Op zoek naar zijn vierde opeenvolgende termijn, schreef Morales op 21 februari 2016 een grondwettelijk referendum uit om de wet te wijzigen die hem verbood om zich opnieuw verkiesbaar te stellen.

Bij die gelegenheid verwierp de meerderheid van de kiezers de voorgestelde wijziging. In 2017 erkende het Constitutionele Hof van Bolivia het recht op herverkiezing voor onbepaalde tijd en in 2018 stelde het verkiezingsorgaan Morales kandidaat. Voor veel oppositiesectoren was de kandidatuur van Morales echter illegaal, omdat het overschrijden van de twee opeenvolgende presidentiële termijnen ongrondwettelijk was. Nu heeft de Boliviaanse rechterlijke macht de regels veranderd en is teruggekeerd naar het oude systeem.

Morales beschreef de gebeurtenis als onderdeel van een gerechtelijke vervolging. De rechtbank heeft Morales laattijdig politiek gestraft, wat de verhalen die de oppositie al deze jaren aanhoudt kracht geeft en het geschil tussen Morales en Arce verdiept.

Morales en Arce in crisis in Bolivia

Ten eerste is het noodzakelijk om te verwijzen naar de beginnende economische crisis in Bolivia. De Boliviaanse economie heeft te maken met een uitputting van het model van het wisselkoerssysteem. Hoewel het systeem theoretisch vrij en zwevend is, wordt het gekenmerkt door een wisselkoers die kunstmatig wordt beteugeld door regelgeving en staatsinterventies.

Kortom, sinds 2015 heeft Bolivia begrotingstekorten gedekt met schulden. Maar tegelijkertijd heeft het zijn deviezenreserves uitgeput. Een ander cruciaal element is dat in Bolivia brandstof wordt gesubsidieerd, een deel ervan wordt geïmporteerd en betaald in buitenlandse valuta, terwijl brandstof de bevolking bereikt met subsidie in bolivianos (de lokale valuta).

Het land heeft tegelijkertijd het tekort gefinancierd met de uitgifte van lokale valuta. Sociale programma’s en uitgaven tijdens de pandemie, naast andere lopende overheidsuitgaven, zijn in deze jaren gedeeltelijk gedekt door de uitgifte van geld. Ondanks al deze omstandigheden is de boliviano niet significant gedevalueerd; de regeringen van Morales en Arce hebben koste wat het kost een devaluatie vermeden, waarvoor ze enorme hoeveelheden buitenlands geld in het wisselkoerssysteem hebben gepompt. Waarschijnlijk wordt in Bolivia de implementatie van een monetaire aanpassing en aanpassingen van het wisselkoerssysteem uitgesteld. Dit is ongetwijfeld om politieke redenen uitgesteld.

In maart 2023 kreeg Bolivia te maken met een tekort aan dollars, waardoor de bevolking tijdelijk naar de banken rende om geld in vreemde valuta op te nemen. De regering paste versoepelingsmaatregelen toe voor de stroom van dollars en slaagde erin de onzekerheid te verminderen.

In februari van dit jaar nam Arce maatregelen die in zekere zin braken met een deel van het “sociale pact” dat Evo Morales had gepromoot (met Arce zelf als minister) om de Boliviaanse economie te runnen. Een van de maatregelen is het einde van de brandstofsubsidies en het decreet van een exportstimuleringsbeleid, om de instroom van dollars in de economie te vergemakkelijken.

In Bolivia kan voedsel alleen worden geëxporteerd als de autoriteiten van mening zijn dat het aanbod op de binnenlandse markt gegarandeerd is, dus exporteurs moesten een leveringscertificaat krijgen voordat ze hun producten in het buitenland konden verkopen. Nu heeft de regering aangekondigd dat sojabonen, vlees, suiker en andere producten vrijgesteld zullen worden van dit certificaat, wat de problemen van de exportsector zou moeten verlichten.

Meer dan drie decennia geleden voerde de Boliviaanse overheid een subsidie in voor de aankoop van brandstof, ondanks de waarschuwing dat de kosten daarvan een van de belangrijkste redenen waren voor de verslechtering van de staatskas. In de afgelopen tijd is de invoer van brandstof omhooggeschoten, net als de tekorten in de energievoorziening, waardoor de klachten van met name de grote graanproducenten in het oosten van het land alleen maar toenamen. Daarnaast begon Arce met de uitgifte van obligaties in dollars om de behoefte aan buitenlandse valuta in de economie te verminderen.

Hoewel de maatregelen van Arce meer dan gerechtvaardigd zijn door de veranderde economische omstandigheden, beschuldigt Morales Arce ervan “neoliberaal” te zijn en “naar rechts op te schuiven”.

Een ander aspect van de huidige Boliviaanse crisis speelt zich af op institutioneel niveau. Om kort te gaan: de rechterlijke macht krijgt waarschijnlijk kenmerken van een autonome entiteit met de macht om de stabiliteit van het land op gevaarlijke wijze te beïnvloeden, als een collegiaal orgaan, een “staat binnen de staat”, die praktijken herhaalt die vergelijkbaar zijn met de rechterlijke macht van Peru. Deze macht verandert dus de politieke verhoudingen en beïnvloedt het institutionele klimaat ten opzichte van de andere takken van de macht.

De situatie van een “gerechtelijke staatsgreep” moet zich nog voordoen, aangezien er geen gedwongen verandering in andere machten heeft plaatsgevonden, maar met het tempo van de gebeurtenissen is het waarschijnlijk dat dit scenario zal worden bereikt. De justitiële crisis in Bolivia is ontstaan door de beslissing van het Plurinationale Constitutionele Hof van Bolivia (TCP) dat, door middel van uitspraak 0049/2023, de onbepaalde verlenging van zijn eigen mandaat en dat van de andere gerechtshoven van het land goedkeurde, die geacht werden tot 31 december 2023 in functie te blijven.

De norm voor de verkiezing van rechters en magistraten werd ingevoerd in de Boliviaanse grondwet van 2009 en werd twee keer uitgevoerd, in oktober 2011 en in december 2017, waarbij tweederde van de Plurinationale Wetgevende Vergadering (ALP) nodig is om de kandidatenlijst goed te keuren.

Op 11 december 2023 verklaarde de TCP unaniem dat een ontwerp van overgangswet inzake gerechtelijke verkiezingen, dat door de ALP zou worden besproken, ongrondwettelijk was, waardoor er een directe botsing ontstond tussen de rechterlijke macht en het parlement.

Begin dit jaar ontpopte Evo Morales zich als de organisator van wegblokkades die Bolivia twee weken lang lamlegden om een “gerechtelijke staatsgreep” tegen te houden. De wegblokkades die de boeren die Morales volgen dagenlang uitvoerden, slaagden erin om het parlement, na het bereiken van een overeenkomst tussen de partijen, ertoe te bewegen om in juni de gerechtelijke verkiezingen uit te schrijven die sinds vorig jaar waren geblokkeerd.

Ze slaagden er echter niet in om de rechters van alle hoge gerechtshoven, wier mandaat in december afliep – maar voor onbepaalde tijd werd verlengd door de TCP – te laten vervangen door andere rechters. Dit laatste is een belangrijk punt. Morales herinnert aan verschillende magistraten die de uitspraak deden die zijn kandidatuur verhinderde.

Te midden van deze crisis tekende Arce een wet die opriep tot verkiezingen in de rechterlijke macht, maar verklaarde dat de sluiting van wegen “onnodig” was omdat het de Boliviaanse economie $1 miljard kostte, waarmee hij Morales bekritiseerde. Bovendien zei Arce dat hij “processen” zou starten tegen de organisatoren van de wegafsluitingen.

Geconfronteerd met een institutionele crisis, gaven beide leiders er de voorkeur aan om het leiderschap en de beheersing van de situatie zelf te betwisten, maar Arce is verder gegaan door de mogelijkheid van vervolging van Morales aan de orde te stellen.

Deze alomvattende crisis, die politieke, economische en institutionele aspecten heeft, begon in 2019 en versnelde met de ineenstorting van de natuurlijke tegenstellingen tussen de heersende “Masismo” en de oppositie. Dit heeft zich vertaald in een aanzienlijke depolitisering van de samenleving en een zeer aanzienlijk verlies van vertrouwen van de bevolking in politieke en sociale instellingen, volgens verschillende analyses.

Het debat over de gebeurtenissen van 2019, of het nu een “staatsgreep” of “verkiezingsfraude” was, is nog steeds een twistpunt voor degenen die geloven dat er een ongrondwettelijke onderbreking van de regering was met het aan de macht komen van voormalig senator Jeanine Áñez als de facto president, evenals degenen die van mening zijn dat de resultaten van de verkiezingen werden gewijzigd na verschillende klachten over een gebrek aan transparantie.

Dit alles zorgt voor onzekerheid in de aanloop naar de presidentsverkiezingen van 2025. De eerste Nationale Polarisatie-enquête, een initiatief van het Unámonos-project, onthulde belangrijke gegevens over het beeld dat Bolivianen hebben van politieke representativiteit: 73,9% van de bevolking vindt politieke partijen niet belangrijk voor de toekomst van het land, terwijl 66,8% hetzelfde zegt over burgerplatforms, 63,1% over sociale bewegingen en 65,3% over vakbonden.

Ana Velasco, politicologe en coördinator van deze peilingen, verwijst naar een kernbegrip om het beeld te begrijpen: politiek verweesd zijn.

“Mensen geloven niet eens dat het belangrijk is voor de toekomst om politieke partijen of burgerplatforms of sociale bewegingen of vakbonden te hebben, al deze organisaties die geacht worden om politieke vertegenwoordiging te bevorderen,” legt ze uit. “Daarom ontstaat het idee van politiek verweesd zijn, want het is één ding om slechte politici te hebben of partijen die falen, ofwel een vertegenwoordigingssysteem dat niet werkt, maar het is zorgwekkender dat men politieke platforms in de toekomst niet eens als noodzakelijk beschouwt. Niemand zal ze missen, want de dingen gebeuren ondanks hen en niet dankzij hen.”

Volgens deze peiling voelt bijna de helft van de ondervraagden zich niet vertegenwoordigd, noch door het discours van de nationale regering, noch door dat van hun regionale overheden. “Er is een gevoel van niet-vertegenwoordiging, dat iets groter is bij mensen jonger dan 40 jaar en bij niet-inheemse mensen. Dit onzichtbare effect van polarisatie is volgens het onderzoek het product van een toestand van politiek verweesd zijn,” voegde Velasco toe.

Het proces van “verweesdheid” is echter minder belangrijk onder de basissectoren, vooral onder sociale bewegingen met een opgebouwde politieke organisatie. Hoewel deze organisatie zou kunnen afbrokkelen door verdeeldheid in het leiderschap, neigen deze groepen naar mobilisatie aan één kant van de Morales-Arce confrontatie, terwijl anderen zich bewegen in de richting van verlamming en ontgoocheling.

Mogelijke politieke scenario’s voor 2025

De meest recente gegevens over Bolivia zijn afkomstig van CELAG. Volgens dit rapport wordt de regering van president Luis Arce positief beoordeeld door 47,2% van de bevolking en zijn imago is positief voor 39,4%. Over het beheer van de economie is 36,3% van de ondervraagden positief en over het beheer van openbare werken 37,4%.

Wat betreft de oppositie en het vermogen van haar leiders om de MAS te verslaan, laat de enquête zien dat geen enkele oppositieleider meer dan 14% van de steun van de bevolking krijgt: degene die het hoogste percentage weet te behalen is Manfred Reyes Villa met slechts 13,7%, gevolgd door Carlos Mesa met 10,3%. Opvallend is dat “een nieuwe kandidaat”, “geen” en “weet niet/geen antwoord” 51,7% van de stemmen van burgers van de oppositie vertegenwoordigden.

Omdat het volgende verkiezingsproces nog ver weg is, waarschijnlijk eind 2025, zijn er nog maar weinig enquêtes vrijgegeven; sinds 2022 heeft Arce echter nog steeds de voorkeur en Morales staat ook bovenaan, alhoewel ze toen werden vergeleken met andere politici die nu niet meer in beeld zijn, zoals Luis Fernando Camacho, die als tweede favoriet uit de bus kwam in een enquête van het opiniebureau Captura Consulting.

De enquêtes die sinds 2023 zijn uitgebracht zijn in sommige gevallen tegenstrijdig. Sommige verwijzen naar zwakte in de regerende partij, terwijl andere verwijzen naar kracht. Deze metingen kunnen vertekend zijn. De weinige beschikbare enquêtes zijn het er echter over eens dat er een vacuüm is in het politieke leiderschap. Tussen 40% en 50% van de bevolking is op zoek naar een nieuw leiderschap en die verwachting leeft vooral onder aanhangers van de oppositie. Het opinieonderzoeksbureau Diagnosis stelde dat de behoefte aan “nieuwheid” in politiek leiderschap onlosmakelijk verbonden is met partijdige zelfidentificatie.

Het politieke scenario in Bolivia is zelfs voor de oppositie complex. De twee oppositiegroepen Comunidad Ciudadana en CREO hebben bij monde van hun parlementariërs kritiek geuit op de regerende partij vanwege haar interne geschillen die, zoals zij uitleggen, ook het parlementaire werk en de voortgang van verschillende verordeningen belemmeren.

Ze zien het moment ook als een kans om hun gelijk te halen. “Wij geloven dat het werkt voor de eenheid van de oppositie in 2025, en terwijl de MAS van plan is om het Boliviaanse volk te vermaken met een congres in Lauca georkestreerd door Evo Morales of met een gemeentehuis in El Alto georkestreerd door Arce, kom ik jullie vertellen dat in 2025 noch Evo noch Arce zal winnen,” zei oppositieafgevaardigde Erwin Bazán.

De experts die zijn geraadpleegd door het Amerikaanse regeringsmedium Voice of America zijn het er echter over eens dat geen enkel oppositieleiderschap het hoofd kan bieden aan het nog steeds verdeelde MAS.

“Er is een zeer zwakke oppositie, die bij de opeenvolgende verkiezingen een minderheidssteun van ongeveer 30% heeft. Het is echter een uitgesplitst percentage omdat er verschillende kandidaten zijn, alsof er binnen de oppositie verschillende opposities zijn,” zei politicologe María Teresa Zegada. “Ze proberen aan te dringen op een eenheidskandidaatstelling, maar ik denk dat dit erg moeilijk zal zijn vanwege interne tegenstrijdigheden.”

Volgens politiek analist Paul Coca is er sprake van een oppositie “zonder ideologische richting”. “Hoewel de Beweging naar Socialisme momenteel een interne crisis heeft en verzwakt is, is Evo Morales de belangrijkste tegenstander van deze regering geworden.”

De ruzie tussen Morales en Arce vindt plaats vanwege het “gunstige” klimaat dat is ontstaan door de vernietiging van het extreemrechtse oppositieleiderschap. Men zou de overtuiging kunnen plaatsen dat de zwakke positie van de tegenstander voorwaarden biedt voor een herschikking van de politieke kaart en dat Morales een nieuwe vorm van oppositie vertegenwoordigt. De electorale achteruitgang van rechts wordt als vanzelfsprekend beschouwd en er zou een algemeen politiek kader ontstaan dat in drie grote groepen is opgedeeld: de regeringspartij MAS, de traditionele oppositiepartijen die onderling verdeeld zijn en het door Evo geleide “Masismo”.

Het is echter mogelijk dat er met de steun van de Verenigde Staten, die een lange ervaring hebben in inmenging en interventie, een nieuw leiderschap zou kunnen ontstaan in Bolivia. Dit leiderschap zou een ontwrichtend politiek aanbod kunnen doen om de huidige situatie in het land te veranderen. Zelfs als het niet de steun heeft van alle Boliviaanse oppositiepartijen, zou deze strategie succesvol kunnen zijn. Een van de kandidaten met het grootste politieke potentieel is Manfred Reyes Villa, die momenteel een goede reputatie geniet.

Het gebrek aan prominent leiderschap in de Boliviaanse oppositie lijkt geen toeval te zijn, maar eerder onderdeel van een strategie. Op dit moment zou de opkomst van een prominent figuur contraproductief kunnen werken. Daarentegen lijkt de kronkelige analyse en een berekening van de politieke timing die de MAS doormaakt de strategie te zijn die de oppositie heeft ontwikkeld om een nieuwe kandidaat te kunnen inzetten. Dit suggereert dat de oppositiepartijen geen invloed hebben op de agenda en hoogstwaarschijnlijk werken op orders uit Washington.

Aan de andere kant zijn er geen duidelijke aanwijzingen dat de interne strijd binnen de MAS op korte termijn zal worden opgelost. Dit impliceert een zeer ernstige politieke sedimentatie, die zich blijft opstapelen en steeds verder wordt uitgehold. Het geschil wordt doorgeschoven naar sociale factoren, zodat verschillende politieke sectoren nu al onderling twisten over het leiderschap van de sectorale en territoriale organisaties zelf, om de controle over de MAS te krijgen.

We zien een situatie van ontgoocheling, immobilisatie en afhaken. In andere gevallen is er sprake van fel activisme onder leiders, wat de negatieve cyclus verergert, omdat er naast Morales en Arce ook nog tussenliggende sectoren zijn die elkaar de wonden toebrengen.

Het ideale scenario zou het einde van het geschil zijn, waarbij de continuïteit van de regering van de Plurinationale Staat prioriteit krijgt, dat wil zeggen het politieke project dat enkele decennia geleden begon. Maar de schaduw van verdeeldheid en onenigheid lijkt zich met de dag te verdiepen met de verergering van het Arce-Morales conflict, waarbij een onpartijdige derde partij die het mogelijk zou maken om de spanningen binnen de MAS te deëscaleren ook niet als optie lijkt te worden gepresenteerd.

De mogelijkheid van een derde persoonlijkheid, een derde weg of een verenigende factor in Bolivia is nog niet duidelijk. Andrónico Rodríguez, voorzitter van de Senaat, en Freddy Mamani, voorzitter van de Kamer van Afgevaardigden, zouden in dit opzicht een belangrijke rol kunnen spelen, vooral Rodríguez (hoewel hij vaak geassocieerd wordt met Morales). Aan de andere kant is het geval van David Choquehuanca bijzonder. Hoewel de vicepresident deel uitmaakt van het probleem en zichzelf presenteert als een sterke tegenstander van Morales, moet elke herindeling van de regering zich bewust zijn van de objectieve realiteit dat de technocraten van het Arce-tijdperk ook een inherent onderdeel van de macht zijn en in het proces moeten worden meegenomen.

Het geschil kan waarschijnlijk worden verzacht door de ontwikkeling van nieuw leiderschap met verenigende capaciteiten. Dit zou een oplossing kunnen zijn, mits dit de kans op een nieuw politiek voorstel van de oppositie uitsluit.

In elk scenario is het verlies aan cohesie van de MAS de gevaarlijkste factor voor de regering van Bolivia en dit wordt erger met elke episode in het interne geschil tussen Morales en Arce.

Topfoto: De Boliviaanse president Luis Arce (links) met voormalig president Evo Morales (rechts). Foto: Ana Delicado Palacios/Sputnik.

Gerelateerd (berichten in dit archief):