Guatemala: Coup en moordplannen tegen gekozen president Arévalo – Openbaar Archief

2023-10-02

Door Cindy Forster  
resumen-english 2 oktober 2023 ~~~

In de afgelopen weken hebben Maya-campesino’s twintig wegblokkades opgeworpen in heel Guatemala en inheemse autoriteiten verklaarden zichzelf in permanente staat van paraatheid. Ze eisen dat de gekozen president Bernardo Arévalo mag aantreden. Guatemala is het dichtstbevolkte land van Midden-Amerika en heeft van alle landen op het halfrond de meeste inheemse bewoners. Het is ook de spil in de zogenaamde “Noordelijke Driehoek” strategie van het Amerikaanse Ministerie van Buitenlandse Zaken, die drugs en migratie in de “driehoek” Guatemala, El Salvador en Honduras reguleert. De steun van Washington aan Arévalo is te zien als een maatregel tegen het afnemen van de macht van de VS op het halfrond.

Weinigen durven de toekomst in Guatemala te voorspellen in de maanden voorafgaand aan de presidentiële inauguratie op 14 januari van de verkozen president Bernardo Arévalo. Arévalo, een sociaaldemocraat, heeft de rechtse strategie van wetteloosheid en vermeende moordcomplotten overleefd. Hij behaalde een verrassende tweede plaats in de verkiezingen van 25 juni en vanaf dat moment heeft hij aangeklaagd dat elites samenspanden om hem te ondermijnen en te vernietigen.

Vijf verschillende staatsagentschappen waarschuwden Arévalo, anoniem, voor moordaanslagen op hem en zijn running mate ─ biologie professor Karin Herrera. De verkiezingsuitslagen in de eerste ronde werden wekenlang uitgesteld tot vlak nadat de partij van Arévalo werd beschuldigd van vermeende onwettigheden in de ledenlijsten van de partij. Zijn tegenstander in de tweede verkiezingsronde was Sandra Torres, hoofd van de Partij van Nationale Eenheid en Hoop (UNE in het Spaanse acroniem). De diehard kiezers van UNE, die in de armste plattelandsgebieden wonen, waarderen “Sandra’s” zak met gratis boodschappen. Ze behoort tot de politieke status quo – het Pact van de Corrupte zoals het wordt genoemd. De elite van Guatemala heeft alles uit de kast gehaald om haar overwinning op 20 augustus veilig te stellen. Arévalo won de tweede ronde tegen Torres met een verbazingwekkende 60,9%. Torres beweerde dat de verkiezingen in augustus van haar gestolen waren en spande een rechtszaak aan.

Verkiezingen die passen bij een door maffia bestuurde republiek

De regering van Guatemala is een moeras van corruptie, die gewoonlijk obscure krachten of verborgen machten worden genoemd in verwijzing naar de alliantie tussen rechtse politici en de “structuren van bendes” of narcoticahandelaren. Arévalo zweert oorlog te zullen voeren tegen corruptie. Procureur-generaal Consuelo Porras is voorzitter van een gerechtelijk schrikbewind, samen met haar rechterhand Rafael Curruchiche – hij leidt het Speciale Hof tegen straffeloosheid – en rechter Fredy Orellana, die een belangrijke rol heeft gespeeld in de opsluiting van anti-corruptie journalisten en advocaten. Een reeks rechtszaken tegen het kantoor van de procureur-generaal heeft hun tempo niet vertraagd. Demonstraties die het aftreden eisen van Porras, Curruchiche en Orellana zijn al lang voor deze verkiezingen aan de gang.

Tenminste één van de moordcomplotten tegen Arévalo zou afkomstig zijn van binnen de regering. President Alejandro Giammattei werd op de hoogte gebracht en deed niets, hetgeen op 24 augustus leidde tot formele bescherming van Arévalo en Herrera door de Inter-Amerikaanse Commissie voor Mensenrechten. Leden van de partij van de gekozen president, genaamd Semilla of Zaad, worden voortdurend bedreigd en een aantal van hen is het land ontvlucht.

Consuelo Porras heeft elf nieuwe rechtszaken aangespannen tegen Arévalo na zijn overwinning in de tweede ronde. Rechters in de hoogste verkiezingsrechtbank zijn het doelwit van Porras. Net als degenen die zich hebben ingezet om de stemmentallen in computers in te voeren, samen met 100.000 andere vrijwilligers op de verkiezingsdag. Ze eist hun namen. Haar medewerker Curruchiche opent 160 dozen met stemmentellingen om de overwinning van de gekozen president aan te vechten. Procureur-generaal Porras heeft aanklachten ingediend tegen duizenden demonstranten die op straat en op sociale media haar aftreden eisen. De huidige president Giammattei heeft Porras aangesteld en hij heeft haar fel verdedigd, maar ze heeft zelfs een aanklacht ingediend tegen Giammattei, die onder andere heeft verklaard dat hij zijn leven zal geven om ervoor te zorgen dat Arévalo wordt ingehuldigd.

Linkse wetgevers zeggen dat het congres van plan is om een interim-president te kiezen om Arévalo te vervangen. Guatemala’s parlement – gedomineerd door rechts – sloot zich begin september aan bij de aanvallen op Arévalo toen het de erkenning door het Congres van de status van Semilla als partij teniet deed, waardoor de macht van het contingent van 23 parlementsleden van Semilla (meer dan een achtste van het Congres) werd ondermijnd. Door deze uitsluiting zou de rechtse meerderheid in het parlement kunnen weigeren om Arévalo in januari te installeren. Het Hoogste Verkiezingstribunaal heeft de beslissing van het congres tijdelijk teruggedraaid tot het formele einde van het verkiezingsseizoen, dat op de laatste dag van oktober wordt afgesloten.

De Dark Horse-kandidaat

Semilla is ontstaan uit een kring van intellectuelen die in het eerste decennium van deze eeuw bijeenkwamen om een uitweg te zoeken uit de nachtmerrie van het land. De leider is de zoon van een progressieve president die regeerde tijdens het enige decennium van democratie in het land, Juan José Arévalo (1944-1950). De “Tien Lentejaren” van 1944 tot 1954 eindigden met de Amerikaanse staatsgreep tegen president Jacobo Árbenz en meer dan duizend doden. Árbenz was radicaler dan Arévalo en zat een enorme landbouwhervorming voor. Semilla’s campagneleus is “Guatemala zal bloeien”.

Bernardo Arévalo waagde zich pas echt op het platteland van de Maya’s nadat hij op 25 juni tweede was geworden met ongeveer 12% van de stemmen. Zijn overwinning in de hoofdstad – een plaats die wordt beschreven als middenklasse en mestiezen maar in feite aanzienlijk inheems is – was dramatisch.

Volgens de meeste berichten in de pers zijn de hoofdrolspelers in de verkiezingen in Guatemala stedelijke mestiezen uit de middenklasse. Er heerst nog steeds een soort apartheid in het land. Een drijvende kracht achter de ‘dark horse’ kandidatuur van Arévalo waren de stedelijke jongeren, die Arévalo misschien wel over de drempel naar de tweede verkiezingsronde hebben geduwd. Sommigen overtuigden hun “christelijke” ouders om samen met hen op Semilla te stemmen, zo vertelde een evangelische vader mij. Evangelicalen vormen een pijler van het fundamentalisme in Guatemala en maken 40% van de bevolking uit. Velen voorspellen dat het land letterlijk in een hel zal veranderen als Arévalo aan de macht komt. Ze verafschuwen de rechten van homoseksuelen en meer in het algemeen zijn ze bang voor vrouwen zonder mannelijke controle. Kort na de verkiezingen in juni ging Arévalo naar Mexico City om het huwelijk van zijn dochter met een vrouw te vieren.

Een zee van inheemse organisatie

Met of zonder Arévalo, de sterkste, meest principiële uitdaging aan de rechtervleugel komt van mensen die in het inheemse Guatemala wonen. De aanvallen op mensenrechtenactivisten zijn in 2022 meer dan verdrievoudigd. De meesten die werden gedood waren campesinos die zich bezighielden met antikapitalistische strijd. Rechten “verdedigers in Guatemala hebben te maken met meer onderdrukking, met minder bescherming, dan op enig moment sinds de ondertekening van de vredesakkoorden in 1996,” volgens de Guatemala Human Rights Commission in Washington DC.

De oorlog van 1960 tot 1996 werd voornamelijk uitgevochten door Maya’s, van wie veel families naar de stedelijke armoedegordels werden verdreven. Inheemse campesinos en hun verwanten in de steden zijn een belangrijke kracht die zich mobiliseert om Arévalo te beschermen. Alida Vicente, een autoriteit van de inheemse regering van Palín in de buurt van de hoofdstad – geïnterviewd door Prensa Comunitaria – zei dat “de [inheemse] gebieden van Guatemala erg boos zijn” na de verkiezingen van 25 juni. “We hebben de ene aanval na de andere gezien. Ze hebben de beslissingen van het volk van Guatemala niet gerespecteerd.”

Gekozen inheemse regeringen zijn op de voorgrond getreden onder de critici van Guatemala’s elite. Het systeem van Maya-autoriteiten is vrij van inmenging van mestiezen, in tegenstelling tot de politiek die gedomineerd wordt door niet-inheemse actoren. Het inheemse burgemeesterschap van de 48 districten van Totonicapán bracht een lawine op gang – het is een gebied van het K’iche’-volk dat bewonderd wordt om zijn bescherming van de waterscheidingen van Zuid-Mexico en Noord-Centraal-Amerika, die hun oorsprong vinden in de bronnen in hun bossen. De verdediging van het bos werd beantwoord met het eerste bloedbad van het tijdperk na het vredesverdrag. Voormalig generaal Otto Pérez Molina, een architect van Guatemala’s genocide in de twintigste eeuw, was op dat moment president en hij gebruikte dezelfde formule tegen de “bosverdedigers” van Totonicapán die hij tijdens de oorlog had gebruikt om tienduizenden inheemse campesinos te doden. De cijfers lopen uiteen. In 2012 werden ongeveer 7 demonstranten uit de 48 districten van Totonicapán gedood en 40 gewond. Veel van de gewonden sloegen op de vlucht uit angst dat ze zouden worden overgedragen aan de regering – zoals tijdens de genocide gebruikelijk was.

Kort na de stemming in augustus meldde het grassroots nieuwsagentschap Prensa Comunitaria dat “inheemse autoriteiten van San Pedro La Laguna, Santiago Atitlán en Santa Lucía Utatlán een rechtszaak hadden aangespannen” tegen Porras, Curruchiche en rechter Fredy Orellana. Door de Maya’s gekozen regeringen in regio’s die grenzen aan de hoofdstad -Sacatepequez en Chimaltenango- volgden dit voorbeeld. Een oorspronkelijk volk in het midden van het land dat zich onderscheidt van de Maya’s – de Xinka’s – hebben hun stem toegevoegd in een formeel protest. https://www.plazapublica.com.gt/content/una-plaza-llena-respalda-bernardo-arevalo-y-clama-por-la-destitucion-de-consuelo-porras Het inheemse burgemeesterschap van de Ixil-sprekende natie – een centrum van Maya-verzet waar Pérez Molina persoonlijk bloedbaden aanrichtte – eiste juridische stappen tegen het kantoor van de procureur-generaal, net als de inheemse regering van Nahualá, die de juridische machinaties van extreem-rechts aan de kaak stelde.

Otto Pérez Molina, de genocidale generaal wiens val van het presidentschap de faam van Semilla inluidde

In 2015 werd de gepensioneerde generaal en zittende president Pérez Molina uit zijn ambt gezet door massale stedelijke protesten en later veroordeeld tot gevangenisstraf op beschuldiging van corruptie. Het is bijna onmogelijk geweest om de verantwoordelijken voor de burgerdoden tijdens de oorlog te veroordelen. Pérez Molina was verantwoordelijk voor de massamoorden in veel van de bovengenoemde inheemse gemeenschappen, maar leidde ook de inlichtingendienst die besliste over martelingen, verdwijningen en moorden in de hoofdstad. Hij wordt geïdentificeerd als de intellectuele auteur van de moord in 1998 op bisschop Juan José Gerardi, die leiding gaf aan de meest uitgebreide mensenrechtendocumentatie van het land. De Verenigde Staten trainden het Guatemalteekse leger en hielden de generaals decennialang aan de macht, lang genoeg om 200.000 burgers te vermoorden, waarvan meer dan tachtig procent inheems was volgens de Verenigde Naties.

Mestizo Guatemala strijkt met de eer voor Pérez Molina’s opsluiting. Zij riepen de enorme mobilisaties in 2015 in Guatemala City op met opvallend leiderschap en deelname van de middenklasse. Semilla werd volwassen in die stedelijke demonstraties, die een veel minder dodelijke locatie voor protest waren dan het platteland.

Een door de Verenigde Naties gesteund anticorruptie-initiatief genaamd CICIG, het Spaanse acroniem voor de Internationale Commissie tegen Straffeloosheid in Guatemala, bracht het bewijsmateriaal aan het licht dat Pérez Molina veroordeelde. De hoofdaanklager van CICIG die deze zaak leidde, Juan Francisco Sandoval, werd door bedreigingen gedwongen het land te ontvluchten, een lot dat hij deelt met meer dan dertig van zijn collega’s. Voordat de elites de zaak stillegden, ontdekte CICIG tientallen “criminele structuren” in de staat.

De verwantschap is duidelijk en leidt van de verantwoordelijken voor de genocide naar de mensen die vandaag de dag aan de macht zijn en beschuldigd worden van corruptie en drugshandel. De Amerikaanse ambassade – die de hoofdverantwoordelijkheid draagt voor het creëren van het monster – is nu een fervent voorstander van het anti-corruptie initiatief.

De geopolitiek van Amerikaanse steun voor Arévalo

Arévalo’s kandidatuur daagt de greep van rechts uit in een van de bolwerken van de Amerikaanse macht op het halfrond, maar hij daagt niet echt de plannen van het State Department voor de regio uit. Zijn denkwijze valt keurig samen met de Amerikaanse analyse van de oorlog in Europa, de anti-Chinese handelsrelaties en het bestempelen van Cuba, Venezuela en Nicaragua als dictaturen. Semilla’s platform is vooral gewijd aan anticorruptie. Hij dringt er ook op aan om een einde te maken aan de ondervoeding van kinderen, die bijna de helft van de kinderen in het land treft, en Arévalo hoopt op kwaliteitsonderwijs voor iedereen.

Van hun kant willen de Verenigde Staten wanhopig de toekomst dicteren van de “Noordelijke Driehoek”, waar de welig tierende corruptie miljoenen mensen tot migratie heeft gedreven en de logica van het narco-kapitalisme zich aan de controle van Washington heeft onttrokken. De ene na de andere Amerikaanse president heeft geprobeerd om het gebroken politieke lichaam van de regio te genezen met alles behalve serieuze sociale remedies.

Waar sociale remedies zorgvuldig zijn geïmplementeerd -in Nicaragua- stemt de bevolking onvermurwbaar op de Sandinisten, niet onder de indruk van Amerikaanse pogingen om hun regering als paria te bestempelen.

In het recente verleden heeft El Salvador een revolutionair links gekozen dat voortkwam uit een slopende klassenstrijd. El Salvador’s links verloor haar mandaat aan een overloper binnen haar gelederen -Nayib Bukele- die voorstander is van massale opsluiting van de armen zonder eerlijk proces. Bukele is erg populair bij conservatieven en wordt door Washington gezien als oncontroleerbaar.

Vorig jaar ontsnapte Honduras uit de greep van het ministerie van Buitenlandse Zaken, dat in 2009 een staatsgreep pleegde om de sociaaldemocratie de kop in te drukken (Hillary Clinton rekent die staatsgreep tot haar prestaties). Dezelfde sociaaldemocraten die in 2009 werden verdreven, herstelden het land twaalf jaar later via de stembus. Honduras heeft een nieuwe generatie organisatoren, gehard door meer dan een decennium van verzet tegen moordenaars in de hallen van de macht.

Wat hun werkelijke bedoelingen ook zijn, de Amerikaanse regering is sinds juni in het openbaar een voorstander van Arévalo geweest. Brian Nichols, hoofd Latijns-Amerikaanse diplomatie voor de Verenigde Staten, maakte dit bekend. Fernando del Rincón van CNN en Español – een mediakanaal dat een hekel heeft aan linkse Latijns-Amerikaanse regeringen – deed het werk van het ministerie van Buitenlandse Zaken toen hij Curruchiche en Porras waarschuwde dat “ze met vuur spelen,” wat ze doen is “ongelooflijk, ongelooflijk, ongehoord,” zei hij. Del Rincón was in topvorm. “Je gaat je verbranden.” Hij richtte zich tot de twee leden van Semilla’s juridische team die hij aan het interviewen was en zei: “Jullie zouden de volgende twee slachtoffers van lawfare kunnen zijn”. Ze knikten ja. Hij zei: “Bedankt voor jullie moed.”

De geopolitiek van Centraal-Amerika ligt ten grondslag aan de steun voor Bernardo Arévalo van veel Amerikaanse congresleden, het ministerie van Buitenlandse Zaken en niemand minder dan de hoogste niveaus van de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS). De OAS is de afgelopen jaren verantwoordelijk geweest voor het bevorderen van een reeks staatsgrepen, gewelddadige protesten en daaruit voortvloeiende moorden op het hele halfrond. In Guatemala hebben de Verenigde Staten en de OAS nu plaatsgenomen aan de tafel in de overgangsgesprekken tussen Arévalo en de zittende regering. Curruchiche noemt dit interventionisme. Het OAS-leiderschap dringt er bij de rechtse politieke spelers in Guatemala op aan dat de overgang volgens de wil van de kiezers moet verlopen. Sommige linkse Guatemalteekse analisten denken dat de Amerikaanse staat en zijn ondergeschikten achter gesloten deuren een ander spel spelen.

Sociaaldemocraten in het moderne tijdperk

Velen beweren dat Bernardo Arévalo de eerste progressieve president zou kunnen zijn sinds Árbenz, maar ze hebben het mis. Die onderscheiding gaat naar Álvaro Colom, een zakenman en de ex-man van Sandra Torres die net in de tweede ronde verloor van Arévalo. Colom, verkozen in 2007, zei dat hij bewondering had voor de Braziliaanse Ignacio “Lula” da Silva die Venezuela in 2002 te hulp schoot met een tanker vol olie, om de economische wurggreep van rechts, bedoeld om president Hugo Chávez te vernietigen, losser te maken. Zelfs de linkse guerrilla’s van Guatemala steunden Colom in de jaren 1990. De ideeën van Colom waren linkser dan die van Bernardo Arévalo en zijn ambtstermijn werd belegerd door rechts. In een interview met Frontline in april 2008 zei Colom over het tijdperk van de revolutionaire oorlog die zijn vroege volwassen leven overspande: “Zeven van mijn vrienden van de universiteit werden vermoord”, net als “twee ooms” – waaronder een progressieve burgemeester van de hoofdstad – “en een neef”.

Colom nodigde CICIG, het internationale orgaan dat onderzoek doet naar corruptie, uit naar Guatemala, waarna hij in het net verstrikt raakte en uiteindelijk in de gevangenis belandde. Dit jaar overleed hij onder huisarrest. Er hebben al meerdere politici in de gevangenis gezeten voor corruptie, maar de meesten van hen zijn geen sociaaldemocraten. UNE, de partij van Sandra Torres die in de eerste ronde de meeste stemmen kreeg (15,4%), maakt nu deel uit van het Pact van de Corrupten. Toen UNE jaren geleden opkwam, probeerde het zichzelf af te schilderen als een sociaaldemocratisch alternatief, maar vervolgens schoof het in de armen van regeringen die zich bezighielden met drugshandel, terwijl het een meerderheid in het parlement opbouwde. Omdat Torres getrouwd was met Álvaro Colom, kon ze zich in theorie niet kandidaat stellen voor het presidentschap. Tot afschuw van strenge katholieken scheidde Torres van Colom en werd ze evangelisch predikant. Net als Colom werd Torres veroordeeld en gevangen gezet op beschuldiging van corruptie. Ze zat haar straf uit en beweert onschuldig te zijn.

Een staatsgreep in voorbereiding

Sinds juni noemt Arévalo de illegale manoeuvres tegen hem een bewijs van politieke vervolging. Een maand voor de tweede verkiezingsronde werden de kantoren van Semilla doorzocht en werden documenten in beslag genomen. Terwijl hij op dat moment campagne voerde in de plantagegordel van Retalhuleu, het hart van de linkse inheemse kandidaat Thelma Cabrera (zij werd op valse gronden uitgesloten van deelname), beschuldigde Arévalo het kantoor van de procureur-generaal van acties die “absoluut illegaal” zijn en “gericht zijn op het omverwerpen van de democratie”. Begin september beschreef hij de voortdurende aanvallen als een “coup in uitvoering”.

President Giammattei werd beschuldigd van corruptie, maar hij zorgde ervoor dat de aanklacht niet doorging. Sinds hij in 2020 aan de macht kwam, heeft hij de meeste takken van de regering uitgekleed. De weinige overgebleven overheidsinstanties die zich verzetten tegen het pact van de corrupten zijn onder andere het Hoogste Kiesgerechtshof, het nationale register van personen dat bepaalt wie stemgerechtigd is, en het Grondwettelijk Hof. Functionarissen die zich verzetten tegen het gerechtelijk bewind van onderdrukking worden routinematig gevangen gezet.

Semilla heeft verklaard dat “alles” kan gebeuren onder het bewind van degenen die nu aan de macht zijn. De partij is op het ergste voorbereid, wat in de context van Guatemala moordaanslagen zou betekenen.

Een radicale meerderheid onder de kiezers?

Onder de duizenden demonstranten zijn mensen die zowel rechtse als gematigde alternatieven zat zijn. Hun aantal is duidelijk zichtbaar: De Latijns-Amerikaanse en Caraïbische nieuwszender teleSUR meldde de dag na de stemming in juni: “De winnaar van deze eerste ronde was zonder enige twijfel de nietige stem. Maar liefst 17,4% van de stembiljetten in Guatemala waren ongeldig en nog eens 7% was blanco. Van de geregistreerde kiezers ging “meer dan de helft niet naar de stemlokalen, of ze gingen erheen en maakten hun stembiljetten ongeldig of leverden blanco stembiljetten in”. In de laatste ronde in augustus stemde 55% niet.

Degenen die weigerden om op iemand te stemmen die op het stembiljet stond, waren onder andere leden van de Beweging voor de Bevrijding van het Volk (MLP), een socialistische formatie die grotendeels bestaat uit mensen die op het land werken. Het neemt collectieve beslissingen. Van de organisatoren zijn er minstens 26 vermoord voor hun werk.

MLP creëerde een platform om het kapitalisme uit te dagen en om een einde te maken aan corruptie door structurele hervormingen. Hun aantal en nationale aanwezigheid groeide dramatisch. Dit jaar werd hun campesinokandidaat, de Mam-Maya Thelma Cabrera, gediskwalificeerd op basis van een leugen, dus riep de MLP op tot een ongeldige stemming. Cabrera is onverbloemd links. Ze werd vierde in de vorige presidentiële race hoewel ze geen financiering had en haar publiciteit bestond uit handgetekende posters. Velen dachten dat ze deze keer zou winnen – en misschien deed ze dat ook wel met de nulstem.

De MLP beloofde “een plurinationale staat” en “el buen vivir” of een leven van waardigheid en geluk voor iedereen. Omdat Cabrera zich niet verkiesbaar mocht stellen en er geen congresleden werden gekozen, verloor de MLP haar status als officiële partij. In juli hielden ze vergaderingen die besloten om terug te keren naar hun werk als sociale beweging en plannen te maken voor de lange termijn. Ze heten CODECA, het Comité voor Campesino Ontwikkeling. De afgelopen dagen hebben ze twintig wegblokkades opgeworpen in het hele land ter ondersteuning van een legale presidentiële overgang van Giammattei naar Arévalo en hebben ze het land tot stilstand gebracht. Hun strijdkreet is “Het land moet verdedigd worden, niet verkocht. Op hun posters staat te lezen: “Maffia’s van de procureur-generaal, verdwijn!” en “Wij eisen een Plurinationale Staat.” Ze roepen op tot een constituerende vergadering. De dagen van de elite zijn geteld, hoe dan ook.

Cindy Forster is professor Latijns-Amerikaanse en Caraïbische studies, schrijfster van 3 boeken over Compesinos en revolutionaire geschiedenissen en reist regelmatig naar Guatemala.

gerelateerd (berichten in dit archief):